Парламент узоқ ўйлаяпти!
Наҳотки, босма нашрлар миссияси якун топмоқда
деяётганлар ҳақ бўлса?
Ҳар йили 1-сентябрда босма нашрлар обунасига “старт” берилади. Ва, ҳар йили айнан шу кундан бошлаб газета-журналлар халқни, давлатни талаётган ғаним аскарларидек, ёмонотлиқ қилинади. Ҳамма нарсани билгич блогерлару, газета-журнал ўқимаслиги билан мақтанадиган мутасаддилар бир томон бўлса, ўз касбига садоқат билан хизмат қилаётган босма нашрлар “баррикада”нинг иккинчи томонида...
Дунё аҳлига маълумки, ОАВларсиз демократик жамият ҳақида ҳам, уни шакллантириш жараёнлари ҳақида ҳам гапириш мантиқсиз. Француз файласуфи Вольтер: “Мен сизнинг фикрингизга қўшилмаслигим мумкин, аммо Сизнинг фикрингизни айтиш ҳуқуқингиз учун жон беришга тайёрман”, деб ёзган экан.
Тўғри, Абдулла Қаҳҳор тили билан айтганда, “тухумдан тук қидирадиган” айрим жанобларга босма нашрларнинг демократик жараёнлардаги ёхуд фуқаролик жамиятини ривожлатиришдаги ўрни алоҳида экани ҳақидаги гаплар ёқмаслигини ўзимиз ҳам биламиз.
Аммо босма нашрларни қораловчиларнинг унчалар кўпчилик эмаслиги бизга умид беради!
Манбаларда келтирилишича, Ўзбекистонда миллий матбуотнинг, тўғрироғи газеталар пайдо бўлиб, шаклланиши ва ривожланиши тарихи юз йилдан зиёдроқ вақтни ўз ичига олади. XX аср бошлари – 1906 йилда дунё юзини кўрган «Тараққий» газетаси ўзбек миллий матбуотининг илк қалдирғочи бўлган. Шундан кейин – 1917 йилгача яна 10 та янги газета ва журнал пайдо бўлди. Афсуски, улар мустамлакачилар манфаатига эмас, аксинча, халқнинг миллий онги ўсишига хизмат қилгани учун ҳам Чор Россияси цензураси остида, айрим ҳолларда иқтисодий қийинчиликлар туфайли ҳам узоқ яшамади. Яъни, “Тараққий” каби кучли тарғибот қуролига айланиб улгурган нашрлар нафақат мустамлакачилар цензураси, айни пайтда оғир иқтисодий аҳвол сабаб ўз ишини тўхтатишга мажбур бўлди.
Минг афсуски, бугунга келиб ҳам кўплаб босма нашрлар ёпилиш арафасида турибди.
Фақат бунга цензура эмас, ўз нашри борлигини унутган муассислар, бир пайтлар топшириқ ёки бошқа бир сабаб билан муассислар қаторига қўшилиб қолган, аслида матбуотнинг “м”сини ҳам тушунмайдиган нашр эгаларининг лоқайдлиги сабаб.
Маълумотларга кўра, 2023 йили USAID маблағлари ҳисобидан дунё бўйича 6200 нафар журналист ўқитилиб, қўллаб-қувватланган, 707 та нодавлат ОАВга молиявий ёрдам кўрсатилган, “мустақил оммавий ахборот воситаларини кучайтириш” билан шуғулланувчи 279 та фуқаролик жамиятига ёрдам берилган...
Сизнингча, нега USAIDдек ўта сиёсийлашган ташкилот ОАВларни қўллаб-қувватлаш, журналистларни қайта ўқитиш учун миллионлаб доллар сарфлаган?
Жавоб оддий: ахборотнинг ҳар қандай шаклини у ёки бу манфаатларга хизмат қилдириш нияти ушбу ташкилотнинг бош мақсади бўлган ва узоқ йиллар давомида бу қурол уларга фойда – манфаат келтирган...
Айрим манбаларда қайд этилишича, USAID ёпилиб кетган тақдирда ҳам ОАВларни қўллайдиган бошқа ташкилотлар етарлича ва улар ҳали ҳам ёрдамга муҳтож ОАВларни излашда давом этмоқдалар...
Бизда эса айрим мутасаддиларнинг хоҳиши ёки кайфиятдан келиб чиқиб, бутун бошли босма нашрлар ва уларда меҳнат қилаётган журналистлар армияси ими-жимида “қуролсиз”лантириляпти. “Обуна” ёки “Мажбурий обуна” тамғаси билан журналистлар обрўсизлантирилмоқда ҳам.
Тўғри, бир чимдим вирус бутун инсониятни уйга қамаб қўйган пайтларда бутун дунёда босма нашрлар бозори ҳам қулфланди. Одамзод биринчи марта интернет имкониятларини ўз ҳаётида реалроқ ҳис қилди. Ҳатто юзлаб нашрлар ёпилди ҳам...
Аммо кўплаб давлатларда босма нашрларнинг кучи, имконияти ва ахборот оламидаги ўрнини тўғри баҳолаган муассислар дунёси ана шундай синовли пайтларда ҳам ўз эътиқодларидан қайтмадилар ва “Нью Йорк Таймс”, “Стар Трибюн”, “Вашингтон пост” каби юзлаб газеталар ўз фаолиятини давом эттираверди. Бугун ҳам узоқни кўра биладиган муассислари бор ёки давлат қўллови билан жаҳоннинг юзлаб нашрлари ўқувчиларга ишончли ахборот манбаи сифатида хизмат қилишда давом этмоқда.
Миннесота университети профессори, Пулицер мукофоти соҳиби Крис Айсон: “АҚШ аҳолиси аллақачон ижтимоий тармоқлар васвасасидан қутулган. Бунинг сабаби эса турли блоглар ва шов-шувга берилган сайтлар муаллифларининг тасдиқланмаган маълумотларни етказиши билан изоҳланади. Газеталар ҳатто иқтисодий инқироз даврида ҳам бундай йўлдан юрмади ва ўз ўрнини сақлаб қолди. Одамлар онгли равишда ишончли манбаларга қайтишди ва уларга пул тўлаб ўқишга ҳам тайёр эканликларини билдиришди.”, деб ёзган эди.
“Стар трибюн” нашр муҳаррири Жон Реш ҳам 2019 йилги инқирозда қўллаган чораларга тўхталар экан: “Ўшанда бор эътиборни халқни қизиқтирган мавзуларга қаратганмиз. Бунда ижтимоий тармоқлар бизга қўл келган. Уларда одамларнинг нимага кўпроқ муносабат билдираётгани акс этиб туради. Газетада эса ҳеч қаерда эълон қилинмаган маълумотлар чоп этилади.”...
Буларни ўқиш асносида савол туғилади: ўзбек миллий матбуоти маконида ҳам тўғри сўз учун жон-жаҳди билан курашаётган, миллат, давлат манфаати ҳамда жамият ва газетхон талабларидан келиб чиқиб ишлаётган нашрлар камми?
Йўқ, албатта. Аксинча, ана шундай нашрлардан фойдаланишни билмаётган муассислар бор, холос. Аммо Давлат раҳбари ва ҳукуматнинг қарорлари ва амалий ёрдамларига қарамай, айрим нашрлар аранг нафас олишяпти.
Бир вилоят газетаси 10-20 минг нусхада чоп этилаётгани ҳолда битта вилоятдаги БОШ ГАЗЕТАнинг атиги 400 дона чиқаётганини қандай тушуниш мумкин?
Тўғри, бозор ўз ҳукмини ўтказмаётган соҳа қолмади, ҳисоби. Аммо ана шу нашр норентабел бўлса, журналистлар жамоасини қашшоқ ва камбағалга айлантирмасдан туриб, нашр фаолиятини тўхтатган яхши эмасми?
Маълумотларга кўра, 2016 − 2024 йиллар оралиғида ОАВлар сони 1514 тадан 2349 тага кўпайган. Бунда журналлар сони 309 тадан 866 тага, телеканалларники – 65 тадан 89 тага, интернет нашрлариники –395 тадан 738 тага ортган. Шу давр мобайнида 6 та ахборот агентлиги ўз фаолиятини бошлаган. Фаол блогерлар сони 50 нафардан 1200 нафарга етган.
Аммо бу давр ичида газеталар сони 691 тадан 600 тага камайган.
2018-2019 йиллар эса газеталар учун иқтисодий жиҳатдан жуда оғир йил бўлди ва 129 та нашр ўз фаолиятини тўхтатди. 2020 йил якунига келиб, яна 94 та газета ёпилди.
Қисқача айтганда, 10 йилда газеталар сони, 649 тадан 366 тага, яъни тенг ярмига камайди. Кимдир бу фақат бизда эмас, бутун дунёда рўй бераётган ҳолат, дейиши ҳам мумкин.
Ҳақ гап. Аммо босма нашрларни ижтимоий лойиҳа сифатида қўллаб-қувватлаётган давлатлар тажрибасидан ҳам кўз юммаслигимиз керак.
Филология фанлари номзоди, профессор Назира Тошпўлатова бир мақоласида: “Мен матбуотни душмани эмасман, бизга газеталар албатта, керак. Лекин, шунчаки токчалар учун эмас, ўз сўзига эга, одамлар ўқийдиган нашрлар керак!” деганди.
Тўғри, бу фикрга қўшилмаслик мумкин эмас. Аммо кейинги пайтларда қўлига битта газета ёки журнал олмасдан туриб ҳам буюк экспертлик қиладиган валломатлар ҳам пайдо бўлдики, уларнинг сўзи, гапи кимлар учундир гўё фармондек қабул қилина бошлади.
Назира Тошпўлатова 2019 йили айни шу мавзуда ёзган таҳлилий мақоласида яхши бир таклифни илгари сургани эсимда: “Менимча, Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги бугун жиддий сўровномалар ва тадқиқотлар ўтказиб, уларни қайсилари рақобатбардош экани, қайсилари эса тарихга айланиши лозимлиги ҳақида ўз хулосаларини бериши керак. Балки қайсидир ҳудудий нашр нари борса 3-4 ижодкорнинг меҳнати билан кун кечирганидан кўра, умумий холдингларга бирлашгани яхшироқдир. Майда нашрларда алоҳида бош муҳаррирлар, бухгалтерлар, ижара каби ўнлаб харажатлар ўрнига, айтайлик 50 кишилик ижодий жамоа ишлайдиган салмоқлироқ нашрлар тузиб, уларни давлат буюртмаси асосида молиялаштириб, нашрлар сифатини ошириш кўпроқ натижа берар.”
Тўғри, мантиқли фикр!
Аммо, бугунгача бундай таклифларнинг қанчаси қоғозларда қолиб кетмади?
Тан олайлик: кейинги йилларда газета-журналларнинг обрўсизланиши, ҳатто чиқитга чиқарилишига ҳам томошабин бўлиб келган АОКА ўз фаолиятини тугатгунича ҳам миллий матбуотни ислоҳ қилиш, уни “кома”дан чиқариш масаласида ҳатто киприк қоқиб ҳам қўймади...
Хўп, АОКА киприк қоқмабди, муассислар жимликдан нарига ўтишолмаётган экан нега ислоҳотларнинг етакчи кучи – демократия ва фуқаролик жамиятини бош ҳимоячиси бўлган Миллий Парламентимиз бу ҳолатга аралашмаябди?
Бир қарасанг, айрим доҳий депутатларимиз газеталарни сифатли, мазмундор ва ўқимишлилигини таъминлаб, кераклигини таъкидлаб, бонг уришади, қанчадан-қанча буюк таклиф ва ҳатто талабларни илгари суришади. Аммо уларни қўллаб-қувватлаш масаласига келганда оғизларига талқон солиб олишади!
Ахир бугунги ўзгариш ва янгиланишлар даврида миллий матбуотдан, хусусан, босма нашрлардан “максимал” даражада фойдаланиш керак эмасми? Баъзан “қўлимизда шундай қудратли “қурол”имиз бўла туриб, уни ўз қўлимиз билан кўмишдан мақсад нима?”, деб ўйлаб қоласан киши.
Тўғри, тезкорлик, қисқа хабарлар етказиш масаласида газеталар ўз аҳамиятини йўқотди. Аммо таҳлиллар, кейслар учун бундан қулай майдон борми бошқа?
Профессор, олим Ҳалим Саидов бу борада шундай ёзганди: – Аввало, барча ОАВнинг бирдек муҳим эканлигини таъкидламоқчиман. Ҳаммаси керак. Албатта, интернет инсониятнинг катта ихтироси. Ундаги ОАВ сайтларининг ҳам аҳамияти беқиёс. Ахборот технологияларининг ривожи босма ОАВларга салбий таъсир қилгани ҳақида кўп гапирилди. Бироқ дунёда бунга ечим ҳам изланяпти. Масалан, демократик давлатлар газета ва журналларни қадрият сифатида кўраётгани боис уларнинг йўқолиб кетмаслиги учун турли субсидиялар воситасида қўллаб-қувватлаяпти. Демак, улар жамият ривожида, инсонлар дунёқарашининг кенгайишида босма ОАВларнинг ўрни борлигини англаб етишяпти.”
Энди қуйидаги фикрга эътибор қаратинг:
“Севимли” телеканали бош директори Жалолиддин Сафоев:– Дунёда ахборотни етказиш усуллари ўзгариб кетмоқда, биз эса ҳали ҳам “шиорбозлик” касаллигидан қутулганимиз йўқ. Ҳозирги кунда гапни масаланинг асл моҳиятидан бошлаш керак. Матбуот эса бугунги кун нафаси билан тирик. У кечаги кун билан ҳам, келажакка қаратилган шиорлар, даъватлар билан ҳам яшай олмайди. Ўқувчи бугун уни ўйлантираётган муаммо ва масалаларни газетада кўрмаса, уни ўқимайди. Бунинг учун газеталаримиз вакиллари ОТМларда таҳсил олаётган бўлажак журналистлар билан кўпроқ ишлашлари лозим. Хўш, таҳририятларда ёшлар ўз истеъдодларини намойиш қилишлари учун етарли шароитлар яратилганми? Уларга муносиб маош ва гонорарлар таклиф қилинмоқдами? Агар матбуотни танласа, ёшларимиз иқтисодий жиҳатдан қийналиб қолмайдими? Аввало, шу саволлар устида ҳам жиддий бош қотиришимиз зарур”.
Маслаҳатлар, таклифу, тавсиялар кўп, албатта. Булар орасида ёқадиган, ёқмайдиган мулоҳазалар ҳам бор! Аммо юзаки таҳлиллар, юзаки қарашлар билан газета-журналларга баҳо бериш вақти ўтди, назаримизда.
Бу соҳани энди мамлакат ахборот сиёсати нуқтаи-назаридан баҳолаш лозимга ўхшайди. Шунингдек, муассислар масъулиятини қонун билан мустаҳкамлаш орқалигина 300-400 дона чиқаётган нашрлар фаолиятига баҳо берилмас экан, муаммо ечимсиз қолаверади.
Яъни, нашр эгаси сўнгги сўзни айтиши керак, унга керакми шу нашр ёки йўқ!
Хулоса ўрнида газета нимага керак дегувчиларга айтар сўзимиз бор: ГАЗЕТА БУ – ўзгартириб бўлмас тарих, ундаги ҳар бир сўз архивдек келгуси тадқиқотлар учун хизмат қилади.
ГАЗЕТА – телевидениега ҳам, телефонга ҳам, интернетга ҳам рақобатчи эмас. Чунки унинг ўз миссияси бор. Бу вазифани бошқа ҳеч қайси ахборот воситаси бажара олмайди.
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Фармон Тошев ёзганидек, маънавий эҳтиёжни пулга чақиш мумкин эмас, таҳририятларни давлат, азбаройи, ўз сиёсатининг тарғиботчиси сифатида юз фоиз қўллаб-қувватламоғи, айниқса, зиёли қатламнинг мунтазам газета ўқиши учун имконият яратмоғи зарур.
Биз узоқ йиллар китобга хафсаласизлик қилдик, унинг аҳамиятига эътибор қаратмадик. Бугун эса миллиардлаб сарфлаб ҳам болаларимизни китобга қайтара олмаябмиз...
Демак, газета-журналлар бобида ҳали кўзимизни очишимизга кеч эмас. Умид қиламизки, бунда парламентимиз ўзининг умидлар ўчоғи деб аталадиган вазифасидан оз бўлса-да фойдаланади.
Маҳбуба Каримова,
журналист
